Jan Stanisław Sztolcman (ur. 19 listopada 1854, zm. 29 kwietnia 1928 poch. w Wilanowie) – polski zoolog, podróżnik, ornitolog.

Jan Sztolcman urodził się w Warszawie. W 1872 r. rozpoczął studia zoologiczne na Uniwersytecie Warszawskim. W tym samym roku związał się z Gabinetem Zoologicznym w Warszawie, będącym ważnym ośrodkiem prac naukowych skupiającym krajowych jak i zagranicznych naukowców. Ówczesnym opiekunem Gabinetu był Władysław Taczanowski, a mecenat finansowy sprawowali hr. Aleksander i Konstanty Braniccy.

W trakcie studiów Jan Sztolcman został asystentem Taczanowskiego, pomagając mu w porządkowaniu zbiorów entomologicznych i w preparowaniu ptaków.

Po rezygnacji zoologa Konstantego Jelskiego (1837 -1896) ze współpracy z Gabinetem Zoologicznym, Sztolcman przerwał studia i 24 sierpnia 1875 r. wyjechał w podróż do Peru. Po drodze zatrzymał się na krótki okres w Montevideo, Valparaiso, Antofagasta, Arica i Callao. Placówką i zarazem bazą wypadową organizowanych wypraw zoologicznych stała się dla niego Lima.

Wyprawy poznawcze obejmowały rejony Cumbote, Tumbes, tereny Ekwadoru, okolice Pascamayo, Cutervo, Chota oraz doliny rzeki Maranon, gdzie odkrył cztery nowe gatunki ptaków, opisane później w Pamiętnikach Londyńskiego Towarzystwa Zoologicznego.

W roku 1881 r. Sztolcman zakończył badania i powrócił do Europy, by już w następnym roku wyjechać do Ekwadoru. Tu razem z Józefem Siemiradzkim, (geologiem i paleontologiem autorem późniejszych relacji z tej podróży), zamieszkał w Guayaquilu, skąd wyruszał na wyprawy w głąb kraju badając faunę i florę tej części Ameryki. W Guayaquil, bazie wypadowej, Sztolcman i Siemiradzki spotkali się z Ernestem Malinowskim polskim inżynierem i budowniczym kolei. Razem, ci najbardziej zasłużeni badacze Ameryki Południowej, spędzili wspólnie wigilię 1882 roku.

W 1884 r. Jan Sztolcman powrócił do Warszawy, gdzie w 1887 r. objął kierownictwo Muzeum Zoologicznego Branickich, przekształconego w 1919 r. po połączeniu z Gabinetem Zoologicznym w Państwowe Muzeum Zoologiczne. W nowej placówce pełnił funkcję wicedyrektora. Tutaj zdobył tytuł docenta oraz profesora geologii i paleontologii. Był działaczem łowiectwa, założycielem (1899) i redaktorem "Łowcy Polskiego". Był również aktywnym działaczem ochrony przyrody i od 1926 r. członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Zmarł w Warszawie w 1928 r.

W roku 1901 był uczestnikiem wyprawy badawczej do Sudanu w dorzecze Białego Nilu.

Działalność naukowa

Jan Sztolcman jako jeden z pierwszych zoologów i Polaków opisał m.in. kolibry (Loddigesia mirabilis) żyjące w dolinach Kordylierów. Podczas swoich podróży, prócz opisywania różnych gatunków fauny i flory, wiele uwagi poświęcił na opisaniu ludności indiańskiej napotykanej podczas swoich wypraw. Najbardziej interesowały go plemiona zamieszkujące peruwiańskie wybrzeża i okolicy miasta i pustyni Sechura – Indian Yunka oraz wybrzeży Ekwadoru – Indian Tumbez. W relacjach zoologa znaleźć można również opisy innych plemion, Indian Jivaro, zamieszkujących sierrę peruwiańską, Indian Aguaruna i Cashibo oraz mieszkańców selwy peruwiańskiej.

Jan Sztolcman od 1924 r. prowadził wykłady z łowiectwa w warszawskiej Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Był inicjatorem programu ochrony żubra. W maju 1923 r. na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu jako delegat Państwowej Komisji Ochrony Przyrody przedstawił polski projekt ratowania gatunku opierający się na doświadczeniach Ligi Ochrony Bizona Amerykańskiego.

Nazwiskiem badacza nazwano wiele gatunków ptaków i zwierząt. Dla ornitologów znane są Phoenicothraupis stolzmanni, Colaptes stolzmanni, Catharus dryas stolzmanni oraz nazwa ssaka Mustela stolzmanni.

Twórczość

Jan Sztolcman jest autorem 367 prac naukowych. Swoje prace naukowe publikował w Polsce, oraz we Francji, Anglii, Niemczech oraz Rosji

• Ornitologia łowiecka (1905), Peru
• Wspomnienia z podróży (tom 1-2, 1912)
• Łowiectwo (1920)
• Przemówienie Jana Sztolcmana i Roberta de Clermont na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu (1923)
• Żubr, jego historia, obyczaje i przyszłość (1926)
• O dymorfizmie płciowym – polemika z poglądami Karola Darwina.
• Szkice ornitologiczne (1916)
• Nad Nilem Błękitnym – książka w formie reportażu.
• Czwarty Polak za Kordylierami wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza 1982