Józef Weyssenhoff (ur. 1860, zm. 1932) – powieściopisarz, poeta, krytyk literacki, wydawca. Po 1905 zbliżony do narodowej demokracji; piewca tradycji starego ziemiaństwa kresowego i łowów. Kuzyn malarza Henryka Weyssenhoffa.

Urodził się 8 kwietnia 1860 w majątku Kolano na Podlasiu. Wywodził się z inflanckiej, od XIV w. dobrze już spolszczonej, rodziny Weyssów vel Weyssenhoffów. Jego ojciec Michał Weyssenhoff zmarł przedwcześnie, a ciężar wychowania dzieci i prowadzenia włości na Żmudzi spadł na matkę pisarza, Wandę Weyssenhoffową z Łubieńskich.

Dzieciństwo spędził w Wilnie i na Żmudzi, lata gimnazjalne w Warszawie. W latach 1879-1884 studiował prawo na Uniwersytecie w Dorpacie, gdzie był członkiem polskiej korporacji akademickiej Konwent Polonia (tzw. dorpatczycy). Następnie gospodarował w odziedziczonych dobrach w Samoklęskach na Lubelszczyźnie. Od 1891 r. mieszkał w Warszawie, gdzie od 1896 r. wydawał i redagował "Bibliotekę Warszawską". W młodości dał się poznać jako hulaka, czego przejawem może być fakt, że w Petersburskim Yacht Klubie przegrał do stryjecznego brata cara rodowy majątek Samoklęski.

Dużo podróżował po Europie. W 1908 r. na trzy lata osiadł w Steglitz pod Berlinem. Pierwszą wojnę światową, przeżył w Rosji. W 1918 r. wrócił do odrodzonej Polski i zamieszkał w Warszawie. W kwietniu 1924 r., ulegając prawdopodobnie namowie swego powinowatego Władysława Kościelskiego, głównego akcjonariusza Zakładów Graficznych „Biblioteka Polska” w Bydgoszczy, przeniósł się do tego miasta i początkowo zamieszkał przy ul. Gdańskiej 29. Osiedlając się w Bydgoszczy był już literatem o ugruntowanym prestiżu. Poprzedzała go sława autora powieści - poematu „Soból i panna” (1912) i powieści „Puszcza” (1915).

Władze miejskie Bydgoszczy przydzieliły mu komfortowe mieszkanie przy ul. Zacisze 1. Poza tym podobnie jak literatowi Kazimierzowi Przerwa-Tetmajerowi, przyznano mu subwencję miesięczną. W Bydgoszczy żył samotnie (od 1895 pozostawał w separacji z żoną Aleksandrą z Blochów), miał tu jednak wypróbowanych przyjaciół, przede wszystkim Witolda Bełzę, dyrektora Biblioteki Miejskiej, literata Adama Grzymałę-Siedleckiego i dyrektora Teatru Miejskiego Józefa Karbowskiego.

Czynnie uczestniczył w życiu społeczno-kulturalnym Bydgoszczy. Wielokrotnie występował z okolicznościowymi prelekcjami i wygłaszał odczyty m.in. o twórczości Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza i Juliusza Słowackiego. Aktywnie włączył się do akcji budowy pomnika Henryka Sienkiewicza. Był jednym z założycieli Bydgoskiego Towarzystwa Łowieckiego. Nie zaniedbywał też twórczości literackiej. Napisał książkę „Mój pamiętnik literacki” (1925), która, według Grzymały-Siedleckiego miała być wstępem do większego dzieła oraz romans „Jan bez ziemi” (1929).

W 1928 r. opuścił Bydgoszcz i zamieszkał w posiadłości Witolda Plotera w Włocławskiem, a następnie osiadł w Warszawie. W 1929 otrzymał nagrodę literacką Poznania. W 1932 r. tuż przed jego śmiercią odbyła się w Bydgoszczy uroczysta akademia poświecona 40-leciu jego pracy twórczej.

Zmarł 6 lipca 1932 r. w Warszawie.

Rodzina

Józef Weyssenhoff był żonaty z Aleksandrą z Blochów, córką Jana Gotliba Blocha, warszawskiego potentata finansowego i teoretyka ekonomii.

Twórczość

W swojej twórczości, nawiązując do tradycji sienkiewiczowskich, przeciwstawiał kosmopolityzmowi i sybarytyzmowi współczesnego mu środowiska arystokratycznego (ukazanego m.in. w głośnej powieści satyrycznej "Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego" – 1898), przeciwstawił program narodowego posłannictwa ("Sprawa Dołęgi" – 1901) oraz apologię cnót i tradycyjnej kultury szlacheckiej dawnych Kresów ("Syn marnotrawny" 1905, "Puszcza" 1915). Po 1905 powstał cykl powieści politycznych wymierzonych przeciw dążeniom demokratyczno-liberalnym i rewololucyjnym ("Hetmani" 1911), z paszkwilanckim obrazem ruchu legionowego i kształtowania się niepodległej Polski ("Cudno i ziemia cudeńska" 1921). Uznawany za świetnego stylistę zasłynął jako mistrz opisów przyrody i życia łowieckiego ("Soból i panna" 1911). Autor opowiadań, wierszy, wspomnień. Tłumacz utworów Heinricha Heinego.

Utwory

• Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego (1898); wydanie współczesne: Józef Weyssenhoff, Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego, Kraków 2002, Universitas, ISBN 83-242-0045-2
• Sprawa Dołęgi (1901)
• Syn marnotrawny (1905)
• Puszcza (1915)
• Soból i panna (1911); wydanie współczesne: Józef Weyssenhoff, Soból i panna : cykl myśliwski, Kraków 2003, Universitas, ISBN 83-242-0031-2
• Hetmani (1911)
• Mój pamiętnik literacki (1925) (kopia cyfrowa)
• Pisma, t. 1-13 (1927–1928)
• Jan bez Ziemi (1929)
• Dzieła zebrane, t. 1, 2, 7 (1930–1931, nie ukończone).

Upamiętnienie

Ulicę Zacisze, przy której mieszkał w Bydgoszczy, przemianowano na Plac Weyssenhoffa. W 1960 r. w setną rocznicę jego urodzin, staraniem Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy, na frontonie budynku, w którym mieszkał, odsłonięto tablicę pamiątkową z czerwonego granitu, zaprojektowaną przez Bronisława Zygfryda Nowickiego, na której napisano: „Tu mieszkał w latach 1924-1928 pisarz polski Józef Weyssenhoff 1860-1932 piewca przyrody i łowiectwa”.