Piotr Michałowski (ur. 2 lipca 1800 w Krakowie, zm. 9 czerwca 1855 w Krzysztoforzycach k. Krakowa) – polski malarz okresu romantyzmu, organizator życia społecznego i gospodarczego, mąż stanu; portrecista, animalista i batalista. Syn Józefa Michałowskiego.

Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym. Studiował nauki matematyczno-przyrodnicze, ekonomiczne i humanistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz na uniwersytecie w Getyndze. W latach 1823-1830 zajmował się organizacją hutnictwa w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie. W tym czasie często bywał w osadzie Tomaszów Mazowiecki, odwiedzając siostrę Antoninę z Michałowskich Ostrowską (1799-1871) i szwagra Antoniego Ostrowskiego, który w latach 1811-1812 pobudował tu dworek w stylu klasycystycznym (obecnie mieści się w nim Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego). Rysował tu kuźnie tomaszowskie, kowali przy pracy, fizjonomie mieszczan tomaszowskich. Malował też portrety Antoniego Ostrowskiego i członków jego rodziny. W Tomaszowie poznał Julię Olimpię Ostrowską (1807-1875), córkę hr. Antoniego Ostrowskiego z pierwszego małżeństwa, którą poślubił 1 lutego 1831 roku w Warszawie. Miał z nią siedmioro dzieci.

Po powstaniu listopadowym, podczas którego zajmował się nadzorem produkcji broni i amunicji, wyjechał do Paryża. Tam poznał malarstwo najlepszych mistrzów hiszpańskich, flamandzkich i holenderskich; m.in. Diego Velázqueza i Fransa Halsa. Fascynował się malarstwem Théodore’a Géricaulta. Oddziałał też na niego Aleksander Orłowski. Po powrocie do Polski, w 1837 zamieszkał w Krzyżtoporzycach. W latach 1848-1853 był prezesem Rady Administracyjnej miasta Krakowa. W roku 1848 ufundował Zakład Św. Józefa dla Osieroconych Chłopców w Krakowie, działający do roku 1950.

Był znakomitym malarzem koni, scen batalistycznych (kilka wersji bitwy pod Samosierrą, epizody z powstania listopadowego) oraz portretów (wizerunki polskich hetmanów, chłopów, Żydów, członków rodziny i przyjaciół). Tworzył też sceny rodzajowe z życia wsi. Wiele kompozycji poświęcił epopei napoleońskiej, postaci cesarza Napoleona i dziejom oręża polskiego[1][2]. Pozostawił ponad 1000 szkiców (rysunki, akwarele). Jego obrazy odznaczają się dużą ekspresją, znakomitą kolorystyką, doskonałym rysunkiem i szkicową fakturą malarską. Jego obrazami zachwycał się Pablo Picasso, kiedy odwiedził Muzeum Narodowe podczas swojego pobytu w Warszawie.

Został pochowany na krakowskim Cmentarzu Rakowickim, w grobowcu rodzinnym, w kwaterze Ka.

Przez cały wiek XIX był niemal zupełnie nieznany. Odkryciem i zaskoczeniem stał się pierwszy wielki pokaz jego dzieł w czasie polskiej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 r. W XX w. uznano go za jedynego polskiego malarza europejskiego formatu. W 1917 Muzeum Narodowe w Krakowie otrzymało 82 prac artysty od jego córki Józefy. Pierwsza monografia artysty (zawierająca cenne listy i teksty źródłowe) ukazała się anonimowo w 1911. Jej autorką była córka malarza Celina, która odziedziczyła po ojcu talent malarski, wybrała jednak powołanie zakonne.

Wybrane dzieła

• Amazonka (po 1850), 55 × 45 cm, Muzeum Podlaskie w Białymstoku
• Apoteoza Napoleona (ok. 1846), 259 × 204,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Autoportret (po 1849), 54 × 45 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Bitwa krakusów i studium konia (ok. 1830), 60 × 86 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• Błękitni huzarzy (ok. 1837), 53 × 65 cm, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu
• Błękitny chłopiec (1850-55), 76 × 59,5 cm, Muzeum Śląskie w Katowicach
• Jazda austriacka (1836), 49 × 63,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Jeździec polski (Lisowczyk) (1841-45), 61 × 47,5 cm, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• Kardynał lub Mężczyzna w birecie (1846-48), 70 × 57 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Kobiety wiejskie (1840-48), 59 × 76,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Konny pocztylion (1832-35), 46 × 53 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Maksymilian Oborski na koniu (1824), 89 × 62 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Maksymilian Oborski w fezie (1840-48), 68 × 55,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Napoleon konno wydający rozkazy (1835-37), 71,5 × 57,5 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
• Napoleon na koniu (1830-40), 53 × 44 cm, Muzeum Sztuki w Łodzi (Pałac Herbsta)
• Paweł Popiel na koniu (1831-32), 53 × 44 cm, Muzeum Narodowe w Kielcach
• Portret chłopa w kapeluszu (1846-48), 52,7 × 35,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Portret córki artysty Celiny na koniu (ok. 1853), 123 × 84,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Portret syna artysty z psem (1845-48), 94,3 × 68,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Portret syna na kucu (ok. 1842), 82 × 61 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie
• Przejazd artylerii przez rzekę (ok. 1844), 69,3 × 90 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Samosierra (1844-55), 106 × 71 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Samosierra (po 1843), 50,5 × 44 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Seńko (1846-48), 62 × 46,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Starzec siedzący na stopniach (1837-40), 48 × 36 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Studium chłopca żydowskiego (1840-48), 60 × 40 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Studium głowy końskiej lub Łeb siwego konia (ok. 1846), 94 × 72 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Szarża w wąwozie Somosierra (ok. 1837), 81 × 65,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Wiarus I (1846), 82 × 65 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Wiarus II (1846), 82 × 66 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie
• Wjazd do stajni (1844-46), 43 × 54 cm, Muzeum Narodowe w Gdańsku
• Żydzi (1845-55), 72 × 118 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie

W oczach krytyków

• „Polski romantyzm – ta wielka rewolucja sztuki, która zrodziła genialnych poetów, miał także swojego malarza. I to nie ów romantyzm wyrosły na niemieckim malarstwie sentymentalnym, idealizującym historię, mdłym, suchym, rysunkowym, pracownianym – ale romantyzm bohaterski, rewolucyjny, dynamiczny, czerpiący swą prawdę nie z teorii estetycznych, ale z natury i życia – ten sam, który wydał Mickiewicza, Słowackiego i Szopena – ten sam właśnie wyrzucił, jak dymiący wulkan epoki, gorącą lawę sztuki Piotra Michałowskiego do dzisiaj nie zastygłą.” (Maciej Masłowski, 1957)
• „Ci, co go z bliska znali, dzielili go w mniemaniu swym na kilka jakby osób… to wielki filolog, to odznaczony w górnictwie krajowym zwierzchnik, to znowu znakomity administrator, to wiejski gospodarz, wreszcie pierwszego rzędu malarz”. (Edward Rastawiecki, 1857)
• „Michałowski był jednym z pierwszych artystów polskich, który „odkrył” wieś jako temat malarski, który zainteresowania te zmaterializował w dziełach sztuki wysokiej klasy”. (Jan K. Ostrowski, 1985)
• „Tak czysto malarskiego stylu, w którym walory chromatyczne i świetlne powiązane są ze swobodą fakturalną, nie było jeszcze w malarstwie polskim”. (Stanisław Kozakiewicz, 1976)
• „Zwierzęta przez niego malowane są zawsze doskonale związane, kapitalne w ruchu; jeźdźcy wybornie siedzą w siodłach. W każdym calu znać talent z bożej łaski, odświeżający się wciąż z tej krynicy krynic, jaką jest dla artysty – natura”. (Feliks Jasieński)
• „Mechaniczne przygotowanie pracy nie leżało w technice jego talentu… Jest w tym zacięciu pędzla, w tym rąbaniu farbami, coś, co przywodzi na pamięć legendę o potężnej klasycznej rzeźbie wykutej w marmurze z pominięciem modelowania w glinie”. (Celina Michałowska, 1911)
• „Osobisty, liryczny stosunek Michałowskiego do historii i do współczesności nie znajduje analogii w całym malarstwie romantycznym. (Mieczysław Porębski)
• „Główna cechą życia Michałowskiego było wyprzedzanie swej epoki. Wyprzedzał ją inteligencją, instynktem konstrukcji, jasną obserwacją, widzeniem bez ogródek świata zewnętrznego i pozbywaniem się z wolna fałszywego romantyzmu; realistycznym patrzeniem i zrozumieniem idei plastycznej… Michałowski naprawdę zrozumiany został dopiero przez nasze młode pokolenie artystów”. (Tytus Czyżewski, 1933)
• „Prawdziwy i chyba pierwszy geniusz w rozwoju sztuki polskiej”. (Jan Bołoz Antoniewicz)

Upamiętnienie

W dniu 28 listopada 2012 r. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety z serii „Polscy Malarze XIX/XX Wieku”, upamiętniając Piotra Michałowskiego, o nominałach:

• 20 zł wykonaną stemplem lustrzanym w srebrze (z tampondrukiem)
• 2 zł wykonaną stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold.