Stanisław Stefan Zygmunt Masłowski (ur. 3 grudnia 1853 we Włodawie, zm. 31 maja 1926 w Warszawie) – polski malarz realistyczny, autor scen rodzajowych i pejzaży.

Stanisław Masłowski urodził się 3 grudnia 1853 we Włodawie nad Bugiem i tamże został ochrzczony 8 maja 1854. Metryka jego chrztu jest przechowywana w archiwum Parafii św. Ludwika OO. Paulinów we Włodawie. Zmarł 31 maja 1926 w Warszawie.

Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, herbu Samson, wywodzącej się z ziemi wieluńskiej. Masłowscy używali przydomku "Watta" i pisali się „z Rudy” (Z. Gloger w swej "Geografii historycznej ziem dawnej Polski" podaje za Długoszem, że pierwszą stolicą ziemi wieluńskiej była Ruda, zanim wybrano dogodniej położony Wieluń). Masłowski był synem Rajmunda i Walerii Józefy z Danilewiczów, bratem Bolesława, chemika (1851-1928) i Mieczysława, budowniczego (zm.1928). Dziadek Masłowskiego ze strony matki, Wincenty Danilewicz (ur. 1787 w Mińsku Lit., herbu Ostoja) brał udział – jako szwoleżer – w kampanii napoleońskiej, za co został odznaczony francuskim orderem Legii Honorowej. Ojciec Masłowskiego był prawnikiem, kilkakrotnie awansował zmieniając wraz z rodziną miejsce zamieszkania.

Miejsce urodzenia późniejszego artysty – Włodawa była jedną z wielu miejscowości, w których jego ojciec znajdował zatrudnienie. Z Włodawy rodzina Masłowskich przeniosła się w roku 1856 do Garwolina, gdzie Rajmund Masłowski pełnił funkcję pisarza sądu pokoju. W latach 1858-1865 Masłowski mieszkał w Chęcinach[10]. Warto dodać, że Rajmund Masłowski w powstaniu styczniowym był naczelnikiem okręgu chęcińskiego. W związku z tym w połowie 1864 roku został aresztowany, a następnie około 6 miesięcy spędził w więzieniu w Kielcach.

Od 1865 Masłowski mieszkał w Kaliszu, gdzie w tamtejszym Męskim Gimnazjum Klasycznym jego pierwszym nauczycielem rysunku był absolwent Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, artysta malarz Stanisław Barcikowski. W tym okresie Masłowski dużo rysował z natury, m.in. w latach 1865–1871, w Bronowie koło Poddębic, u przyjaciół ojca - Marii i Jarosława Konopnickich (zob.: opowiadanie Marii Konopnickiej: Jak się dzieci w Bronowie z Rozalią bawiły, gdzie jednym z dzieci jest „Staś”, przyszły artysta), a następnie w Jędrzejowie u dziadka Wincentego Danilewicza. Kopiował też z czasopism obrazy Juliusza Kossaka.

Od roku 1871 Masłowski mieszkał w Warszawie, gdzie jego ojciec został służbowo przeniesiony. Jego studia w Warszawskiej Klasie Rysunkowej trwały zapewne w latach 1871-1875. „W szkole tej korzystałem – stwierdza artysta w nocie autobiograficznej – z rad pp. Gersona i A. Kamińskiego”. W roku 1875 za rysunki szkolne otrzymał srebrny medal z Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. W tym okresie brał czynny udział w życiu sławnej pracowni wynajętej przez grupę artystów-malarzy: J. Chełmońskiego, S. Witkiewicza, Antoniego Adama Piotrowskiego i innych w Hotelu Europejskim w Warszawie. Szczery sentyment dla kolegów z „Europy” pozostał Masłowskiemu do końca życia.

Wiele wzruszeń malarskich dała Masłowskiemu w młodych latach Ukraina. Po raz pierwszy jeździł tam w towarzystwie literata Edwarda Chłopickiego (1875). Drugą podróż odbył w roku 1876 (z którego to wyjazdu zachowało się kilka listów Masłowskiego do artysty-malarza Władysława Leszczyńskiego). Następne wyprawy miały miejsce co najmniej w latach 1878, 1886.

W latach 1884-1887 Masłowski wszedł w nową fazę twórczości i w nowe środowisko sztuki. W tym czasie nawiązał bliskie stosunki koleżeńskie z grupą malarzy i pisarzy związaną z „Wędrowcem”, z Aleksandrem Gierymskim i Antonim Sygietyńskim, z młodymi: Józefem Pankiewiczem i Władysławem Podkowińskim. W roku 1886 pół roku spędził Masłowski w Monachium, gdzie – jak pisze – „pracował u siebie”.

W twórczości Masłowskiego lata 1890-1907 nazwano okresem burzy i fermentu. Jego początkowy etap cechuje przejście przez impresjonizm i odejście odeń w poszukiwaniu własnej formy. W roku 1897 Masłowski został członkiem krakowskiego ugrupowania artystów pod nazwą „Sztuka”, utworzonego głównie z inicjatywy Jana Stanisławskiego, gdzie z warszawskich plastyków weszli także Józef Pankiewicz i Konstanty Laszczka. W roku 1899 wystawił Masłowski w salonie Krywulta grupę kilkunastu akwarel; tego roku i w roku 1902 wziął udział w ekspozycjach wiedeńskiej Secesji. W roku 1900 odbył podróż do Włoch i Paryża. W roku 1900 na Wystawie powszechnej w Paryżu medalem został odznaczony jego obraz "Rynek w Kazimierzu". W roku 1901 demonstrował drobne akwarele w redakcji „Chimery”. Zbiorowa wystawa w roku 1902 w „Zachęcie” kończy drugi etap poszukiwań Masłowskiego.

Niespokojny okres lat 1902-1907 zaznacza się pierwszym wyjazdem artysty w roku 1903 do Woli Rafałowskiej między Mińskiem Mazowieckim a Siedlcami, gdzie miał niebawem znaleźć syntezę swojego pejzażu polskiego. W roku następnym rozpoczął serię wypraw do Włoch. Rok 1904 – to Rzym, Florencja, Fiesole, lecz także Troki pod Wilnem. Wystawa specjalna w „Zachęcie” (1904) zademonstrowała 58 akwarel Masłowskiego.

W latach 1905-1907 Masłowski pracował w swej warszawskiej pracowni (przy Mokotowskiej) i eksperymentował.

Lata 1907-1926 to okres rozkwitu i schyłku twórczości Masłowskiego. Plener w Nowosiółce na Wołyniu w roku 1908 dał 18 akwarel wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP). W latach 1909 i 1910 miał Masłowski tamże wystawę indywidualną, a następnie wystawiał tam corocznie do roku 1914 pejzaże z Włoch, Tunisu i polskie z Woli Rafałowskiej. W roku 1913 urządził Masłowski niewielką wystawę akwarel w „Galerie Léon Marseille” w Paryżu.

W czerwcu 1914 otrzymał Masłowski zaproszenie na objęcie profesury w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, której nie przyjął. Wybuch Pierwszej Wojny Światowej zastał go w kraju. W kwietniu 1916 TZSP urządziło wielką zbiorową wystawę Masłowskiego. W grudniu tego roku otrzymał nagrodę jubileuszową „Zachęty”. Koniec wojny w 1918 roku, przyniósł wielkie moralne odprężenie. Masłowski namalował wtedy obraz "Beliniacy".

W roku 1921 Masłowski został wybrany na członka Société Nationale des Beaux-Arts w Paryżu. W 1922 roku odbył kolejną podróż do Włoch. W 1925 roku odbyła się wystawa jubileuszowa prac Masłowskiego w TZSP. W roku następnym „Zachęta” wydała jako premię reprodukcję jego obrazu "Duma Jaremy" z roku 1879. W tymże roku Masłowski został odznaczony Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta.

W ostatnim roku życia, chory na serce, niewiele pracował. Umarł 31 maja 1926 w Warszawie. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, w grobie rodziny matki (kwatera 11-1-7, zob. także tablice informacyjne za wejściem przez bramę Św.Honoraty, w kategorii "Plastycy").

Wolne chwile Masłowski spędzał na ulubionych lekturach zarówno literatury staropolskiej, jak np francuskiej lub włoskiej (ulubiona jego lektura - to pisma Montaingne'a - "Próby" (Essais), książka znaleziona przy łóżku po śmierci. Swoistym plonem jego lektur był opracowany przed I Wojną Światową (zapewne po raz pierwszy) - przekład na język polski dzieła G.Vasariego - "Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów".

Był żonaty (od 20 lutego 1897) z Anielą Ponikowską – siostrą Cezarego Ponikowskiego, adwokata, pierwszego po odzyskaniu niepodległości, wielokrotnego prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej. Miał z nią w 1901 roku syna Macieja, historyka sztuki.

Twórczość

Jak wspomniano wyżej, uzdolnienia plastyczne Masłowskiego wystąpiły już w młodym wieku. Świadczy o nich srebrny medal, który za rysunki szkolne w 1875 roku otrzymał z Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. „Masłowski – wspomina Henryk Piątkowski – bardzo jeszcze młodym będąc chłopcem, jako uczeń warszawskiej Szkoły Rysunkowej zaznaczył wybitny swój talent w pierwszych porywach twórczych” i dodaje, że uczył się głównie nie w szkole, lecz w otoczeniu przyrody polskiej, którą odczuwał i wypowiadał z mistrzostwem”. Spostrzeżenia te uzupełnia i potwierdza relacja koleżeńska Miłosza Kotarbińskiego, w której czytamy o „bardzo wyróżniającym się już w szkole, a nie docenionym dotąd Stanisławie Masłowskim. Ten był już z natury urodzonym impresjonistą. Studia z odlewów gipsowych rzeźby klasycznej prowadził czysto wrażeniowo, w czym mu wyrozumiałe kierownictwo zupełnie nie przeszkadzało. Barwnością i żywością studiów krajobrazowych z natury wyprzedził najzagorzalszych później impresjonistów”.

Rok 1875 przyniósł w życiu Masłowskiego pierwsze wystawione w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) obrazy: "Owczarek" i "Kozacy", pierwsze ilustracje zamieszczone w „Kłosach”, pierwszy wyjazd na Ukrainę. Ukraiński wątek ogarnął Masłowskiego w młodości z wielką siłą, niósł on obok junackiej tężyzny także lirykę zadumy. Taką właśnie drugą Ukrainę, niepodobną do szlacheckiej, rycerskiej, myśliwskiej Ukrainy Juliusza Kossaka, Józefa Brandta i Józefa Chełmońskiego, zobaczył Masłowski i zaczął inscenizować w kompozycjach pracowni. Z obrazów o tematyce ukraińskiej wyliczyć można: "Odbicie branki" (wystawiony 1878), "Pożegnanie Kozaka" (ilustracja, 1878), "Duma Jaremy" (1879), "Chłopcy w stepie" (ilustracja, 1879), "Noc" (wystawiony 1880), "Tabun" (1880), "Odpoczynek Czumaka" (1880), "Wesele" (1881), "Odpoczynek" (1882), wreszcie "Taniec Kozaków" (1883), który jest jakby zamknięciem i syntezą całości. Na tym nie wyczerpuje się jednak tematyka i topografia obrazów powstałych w pracowni Masłowskiego we wczesnym okresie jego twórczości. Trafia się i wieś mazowiecka ("Na pastwisku", 1880), a nawet melodramat ("Niedola", 1881), ale główny akcent jego ówczesnej twórczości to Ukraina. Malarstwo pracowni Masłowskiego w tym okresie nie da się sprowadzić do wspólnego mianownika; jego realizm ma wówczas kilka wydań – bliżej romantycznych sentymentów albo bliżej prawdy natury. Ogólnie mówiąc, droga Masłowskiego idzie od linearyzmu do dekoracyjności, od waloru do koloru, a potem od oleju do akwareli, w sumie od pracowni do pleneru.

Najciekawszym rezultatem ukraińskich i innych wypraw Masłowskiego były zgoła prekursorskie studia i szkice z natury – akwarele, ołówki, oleje. Niektóre z nich to: "Trójka bałagulska" (Muzeum Narodowe w Krakowie), "Studium konia" (tamże), "Zima" (tamże), "Cyganka" (1877, dawniej w zbiorach B. Wydżgi), "Studium jamnika", "Szczeniaki" (własność rodziny artysty), "Studium psa", "Głowy byków" (Muzeum Narodowe w Warszawie), "Oset" (z roku 1876-1878, reprodukowany jako winieta w secesyjnym „Sfinksie” w latach 1909 i 1912). Ich funkcja poznawcza szybko przekształcała się i rozszerzała. Jedne z najciekawszych studiów powstały w czasie parodniowego pobytu w cygańskim obozie za praską rogatką. A jednak pierwszą sławę, a nawet sukces finansowy przyniosły mu nie pionierskie„szkicyki”, ale "Duma Jaremy" i "Taniec Kozaków" (reprodukowany w zeszycie 11 „Albumu malarzy polskich”, Warszawa 1885).

W latach 1884-1887 Masłowski – jak już wspomniano – wszedł w nową fazę twórczości i w nowe środowisko sztuki nawiązując bliskie stosunki koleżeńskie z grupą malarzy i pisarzy związaną z „Wędrowcem”, z A. Gierymskim i A. Sygietyńskim, z młodymi J. Pankiewiczem i W. Podkowińskim. Okres ten już w 1884 roku zaowocował dużą olejną kompozycją wykonaną w pracowni, którą jest pejzaż zatytułowany "Wschód księżyca" (Muzeum Narodowe w Krakowie – Oddział w Sukiennicach). W malarstwie Masłowskiego wysunął się teraz na czoło problem światła w nocy i w dzień – obok koloru problem waloru. Malarstwo Masłowskiego uległo w tym okresie głębokim przemianom. Świadczą o tym także: "Wschód słońca" (1886), dalej "Zachód słońca" (1887), "Targ na Mariensztacie" (ok.1887), "Południe" (ok.1888). Obrazy te torują Masłowskiemu drogę do impresjonizmu. Gerson w krytyce z roku 1888 notuje: „p.Masłowski nadesłał na wystawę rzadkiej piękności i siły akwarelę „Chatę mazowiecką”. Widzi w niej Gerson jasność, soczystość, silę barw, plastyczność. W tym czasie zjawia się w twórczości Masłowskiego nowy temat – miasto Warszawa. Szczególnie interesująco wypadły liczne notaty zza Żelaznej Bramy. Z omawianego okresu pochodzi liczny poczet studiów akwarelowych z Mazowsza, stawiających Masłowskiego w rzędzie „pierwszych polskich plenerzystów iimpresjonistów” (S. Rutkowski).

Jak wyżej wspomniano, lata 1890-1907 – to w twórczości Masłowskiego „okres burzy i fermentu”. Jego początkowa faza – to przejście przez impresjonizm, a następnie odejście odeń w poszukiwaniu własnej, odrębnej formy. Pierwszą próbą nowego kierunku był ponoć obraz "Pocztylion" (1890), a następnie "Targ na Grzybowie" (1892), "Ostatnie promienie", "Przed poborem" (1892). Następne lata przynoszą wiele coraz to nowych prób i eksperymentów wahających się między impresjonizmem a neoromantyzmem. W roku 1893 wystawia Masłowski między innymi "Stare Miasto" i "Poranek", a w roku 1894 "Mickiewicza i Marylę" oraz "Porwanie"; w roku 1895 "Wiosnę"; w roku 1896 "Sprawę o granicę" i "Bociany". Wszystko to są duże olejne kompozycje. Zdaje się, że najdalej posuniętą próbą w kierunku dywizjonistycznej, plamkowej formy był obraz zatytułowany "Poranek". Rok 1896 przynosi zsyntetyzowanie poprzednich wysiłków, czego wyrazem są dwie wielkie kompozycje: "Sprawa o granicę" i "Bociany". Wielką zbiorową wystawą w Salonie Krywulta w Warszawie w r. 1896 zamknął Masłowski swój najbardziej niespokojny etap nowego okresu malarstwa.

W 1899 roku eksponował Masłowski w salonie sztuki Krywulta kilkanaście akwarel. W tym samym roku i w 1902 uczestniczył w ekspozycjach wiedeńskiej Secesji. W roku 1900 podróżował do Włoch i Paryża. W 1901 roku w redakcji „Chimery” zaprezentował zespół drobnych akwarel. A oto czołowe prace Masłowskiego z tych lat. Z roku 1898 pochodzą "Chart", "Portret dziewczynki", "Giewont we mgle"; z roku 1899 - "Rynek w Kazimierzu" i "Kapliczka w Kazimierzu"; z roku 1902 – duża "Cyganka", pejzaże z Rybiniszek, "Wrona", "Kamienica pod Okrętem". Warto zwrócić uwagę, że są to wyłącznie akwarele. "Rynek w Kazimierzu" na Wystawie powszechnej w Paryżu (1900) został odznaczony medalem. Zbiorowa wystawa w roku 1902 w „Zachęcie” kończy drugi etap poszukiwań Masłowskiego. Z licznych recenzji zasługuje na przypomnienie zdanie E. Niewiadomskiego: „miejsce Masłowskiego będzie w tym samym szeregu, w którym stanęli artyści skądinąd różnej miary: Kossak Juliusz, Matejko, Grottger, Chełmoński, Piechowski. Jest to artysta narodowy na wskroś. Narodowymi są motywy jego prac i ich pojęcia, narodowym temperament, życie tryskające z obrazów, siła barw [...]”.

W 1903 roku Masłowski próbował swych sił w malarstwie dekoracyjnym malując plafon sali balowej i chóru kaplicy w pałacu w Supraślu.

Wystawa specjalna w „Zachęcie” (1904) zademonstrowała 58 akwarel Masłowskiego. W latach 1905-1907 Masłowski pracował w warszawskiej pracowni (przy Mokotowskiej) eksperymentując. Robił ilustracje do „Pana Tadeusza” (specjalne wydanie w roku 1905 dla prenumeratorów łódzkiego wydawnictwa „Rozwój”), a także kolejne kompozycje figuralne, jak pełen rytmu i ekspresji obraz "Pijani chłopi" (1906, Muzeum Narodowe w Warszawie), scena z Rewolucji 1905 roku "Patrol Kozaków", znany też jako "Wiosna 1905" lub "Świt 1906" (1906, Muzeum Sztuki w Łodzi), obraz "Pierwsze żyto" (1907) i rzadka w twórczości Masłowskiego próba symbolizmu "Świątynia sztuki" (1907, zaginiony). Jesienią 1907 powstały pełne uroku pejzaże z Radziejowic łączące graficzną czytelność kreski z malarskością plamy, jak np. "Staw w Radziejowicach" (1907). Plener w Nowosiółce na Wołyniu w roku 1908 dał 18 akwarel wystawionych w TZSP. Jak już wspomniano, w latach 1909 i 1910 odbyły się w TZSP wystawy indywidualne Masłowskiego. Z tego okresu (1909) pochodzi między innymi akwarela "Maki". W następnych latach, do roku 1914 wystawiał on w TZSP pejzaże z Włoch, Tunisu i polskie z Woli Rafałowskiej, m.in. "Podwórze w Villi d'Este", "Zatoka Neapolitańska", "Krowy", "Białe maki", "Chojar", "Motyw z Taorminy", "Beduinka", "Wejście do pałacu beja", "Kawiarnia arabska" i inne. Wszystkie one prezentowały niezwykłe bogactwo koloru i dekoracyjności, rzadką świeżość i bezpośredniość wizji. Przykładami akwareli z tego okresu są obrazy "Maki" i "Malwy w ogródku" (1911). Zdarzały się także w tym czasie oleje pracowniane.

Wkrótce powrócił do malarstwa pejzażowego. Twórczość tego ostatniego okresu była nierówna. Do wybitniejszych utworów tego czasu należą akwarele z podróży do Włoch w roku 1922 i niektóre pejzaże z Woli Rafałowskiej, jak na przykład kilka z roku 1924: "Ule" (Muzeum Śląskie w Katowicach), "Gryka", czy "Łubin" (Muzeum Narodowe w Warszawie).