Tomáš Garrigue Masaryk  (ur. 7 marca 1850 w Hodonínie, zm. 14 września 1937 w Lánach) – pierwszy i najdłużej urzędujący prezydent Czechosłowacji, nazywany ojcem niepodległej Czechosłowacji, „prezydentem oswobodzicielem”. Zwany też skrótowo „TGM”. Miał w narodzie przydomek „Tatíček” – tatuś/ojczulek.

Profesor filozofii, socjolog, w latach 1882–1914 wykładowca filozofii na uniwersytecie w Pradze. Założyciel i ideolog Czeskiej Partii Postępowej, która domagała się przyznania ziemiom czeskim autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej; współtwórca niepodległej Czechosłowacji.

Życiorys

Urodził się jako Thomas Masarik w rodzinie chłopskiej w zdominowanym przez wyznawców katolicyzmu mieście Hodonín na Morawach. Jego ojciec, Jozef Masaryk był Słowakiem z Kopczan. Ojciec był woźnicą w majątku, urodził się jako chłop pańszczyźniany. Jego matka Terezie Masaryková (nazwisko panieńskie Kropáčková) pochodziła z niemieckojęzycznej rodziny czeskiej. Pracowała jako służąca we dworze. Wskutek tego Masaryk dorastał jako osoba dwujęzyczna. Matka miała znaczny wpływ na wykształcenie i późniejszą działalność Masaryka. Uparła się ze swoich synów zrobić „panów”.

W młodości Masaryk uczył się w szkole powszechnej, a następnie wskutek nalegań ojca terminował jako ślusarz i kowal. Dzięki wstawiennictwu jednego ze swych nauczycieli uzyskał zgodę na dalsze kształcenie i w 1872 zdał maturę. Potem do 1876 studiował filozofię w Wiedniu, gdzie był uczniem Franza Brentano. W 1876 obronił pracę doktorską. Następnie kontynuował studia w Lipsku, gdzie zetknął się z Gustavem Theodorem Fechnerem i młodym Edmundem Husserlem. Uczył się m.in. u Wilhelma Wundta. Habilitował się pracą niem. Der Selbstmord als sociale Massenerscheinung der modernen Civilisation na Uniwersytecie Wiedeńskim w 1878 r. W młodości żywo interesował się kulturą polską i nauczył się języka polskiego. W dyskusjach z rodakami pozytywnie nastawionymi do Rosjan, brał stronę polską. Postrzegał Polskę i Polaków jako ofiary imperializmu rosyjskiego. Z czasem jego stosunek do Polski się zmienił. Doszedł do wniosku, że Polacy, z gruntu konserwatywni i autorytarni, chętnie z ofiary stają się prześladowcą, gdy tylko nadarzy się ku temu okazja. Uznał, że Polska jest rodzajem mniejszej, znacznie słabszej Rosji.

W 1882 przeniósł się z Uniwersytetu Wiedeńskiego obejmując profesurę filozofii w nowo powstałej czeskiej części Uniwersytetu Praskiego. Pracował naukowo w dziedzinie historii filozofii, socjologii i historii. W następnym roku założył Athenaeum. Dziennik literatury i krytyki naukowej, czasopismo poświęcone czeskiej kulturze i nauce. Zaangażował się w burzliwą dyskusję nad autentycznością, sfałszowanych poematów Rękopis królowodworski i Rękopis zielonogórski. Pochodzenie rękopisów ocenił jako legendarne, twierdząc że powstały one w czasach o wiele późniejszych, czym ściągnął na siebie gniew wielu wpływowych osób. W czasie tzw. procesu Leopolda Hilsnera sprzeciwił się uprzedzeniom antysemickim, broniąc publicznie oskarżonego o popełnienie mordu rytualnego. Dewiza jego życia: „wielkie nie może być wielkie, jeśli jest kłamstwem”.

Rodzina

W 1878 r. Masaryk poślubił Charlotte Garrigue, amerykańską protestantkę, od której przejął jeden z członów swego nazwiska. Charlotte zmarła w 1923 roku na nieznaną chorobę. Mieli pięcioro dzieci:

• Alice (ur. 1879) – działaczkę na rzecz praw kobiet, pierwszą przewodniczącą Czechosłowackiego Czerwonego Krzyża,
• Herberta (ur. 1880) – malarza impresjonistę, ilustratora. Zmarł na tyfus w czasie I wojny światowej, którym zaraził się pomagając uchodźcom wojennym z Galicji.
• Jana (ur. 1886) – dyplomatę, ministra spraw zagranicznych w czechosłowackim rządzie na uchodźstwie (1940–1945), a następnie krajowym w latach 1945–1948,
• Eleonorę (ur. 1890) – zmarła w dzieciństwie,
• Olgę (ur. 1891) – współpracowniczkę ojca na emigracji.

Po upadku monarchii austro-węgierskiej w 1918 roku, alianci uznali Masaryka za głowę rządu czeskiego, a w 1920 roku został wybrany pierwszym prezydentem Czechosłowacji. Stosunek Masaryka do Polaków i Polski z biegiem czasu zmieniał się. Twórca Czechosłowacji był przekonany, że II Rzeczpospolita w swoim kształcie jest anachroniczna, że będzie klasycznym państwem sezonowym, rozdzieranym przez konflikty narodowościowe i pozbawionym szansy na przetrwanie między Niemcami i Rosją. Obok premiera Kramárza był głównym odpowiedzialnym za decyzję o siłowym rozwiązaniem sporu o Śląsk Cieszyński. Czechosłowacka delegacja w Paryżu planowała wtedy wytyczenie granicy z Polską w Bielsku-Białej. To on nakazał armii czechosłowackiej zająć sporne terytorium nad Olzą. W 1920 nie zgodził się na przeprowadzenie tam plebiscytu, zabiegał o wytyczenie ostatecznej granicy przez arbitraż mocarstw, do czego doszło 28 lipca 1920 r., w najmniej korzystnym momencie dla Polski. Czesi sięgnęli po Zaolzie głównie z potrzeby korzystania z linii kolejowej, będącej wtedy ważnym połączeniem między Czechami i Słowacją. Dla Polski Zaolzie było sprawą symboliczną i Polacy liczyli na rozwiązanie siłowe tej kwestii (co nastąpiło w 1938 r.), dla Czechów było sprawą strategiczną.

W lipcu 1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej Masaryk odradzał zachodnim dyplomatom udzielać jakiejkolwiek pomocy Polsce. Próbował zatrzymać na terenie Czechosłowacji delegację zmierzającą z zachodu do Polski atakowanej przez bolszewików, a także wstrzymał jadące przez Czechosłowację kolejowe transporty broni z Francji oraz Węgier z zaopatrzeniem dla polskiej armii. Brytyjski dyplomata lord Edgar d’Abernon przewodniczący Misji Międzysojuszniczej do Polski w swojej książce „Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata – pod Warszawą 1920 r.” zanotował słowa Masaryka usiłującego odwieść zachód od pomocy Polsce. Według relacji Anglika Masaryk powiedział: „abyśmy nie organizowali żadnej pomocy militarnej na korzyść Polski”. Masaryk był przekonany, że Wojsko Polskie nie zdoła odeprzeć nawały bolszewików, a uciskani polscy robotnicy i chłopi przywitają czerwonych komisarzy chlebem i solą. Podobnie jak solidaryzujący się z sowietami zachodni komuniści, czescy kolejarze nie przepuszczali transportów z zachodnią pomocą dla „pańskiej Polski”. Twierdził, że Polska zdobyła zbyt duże terytorium i prowadziła złą politykę narodowościową. Uważał, że konflikty polsko-niemiecki i polsko-sowiecki są tylko kwestią czasu. Zarazem był przekonany, że granice Czechosłowacji są trwale zabezpieczone dzięki sojuszom z Francją i Anglią. Wykluczał ewentualny sojusz z II Rzeczpospolitą, która po przewrocie majowym szła ku autorytaryzmowi. Zgodnie z planami Masaryka demokratyczna Czechosłowacja, z poparciem Francji i USA miała być środkowoeuropejskim hegemonem. Z jego perspektywy niepodległa Polska stanowiła największą przeszkodę w dążeniu do tego celu. Dlatego Masaryk torpedował propozycje i próby nawiązania współpracy z Polską, inicjowane przez Warszawę i kręgi wojskowe Czechosłowacji, świadome zagrożenia ze strony Niemiec. W 1930 r. wywołał skandal polityczny dotyczący korytarza z Niemiec do Prus, z którego się później wycofał. Uważał jednak, że Polska powinna zgodzić się na rewizję granic z Niemcami, dla dobra pokoju w Europie. Trzy lata później, po dojściu Hitlera do władzy, odrzucił propozycje sojuszu wojskowego z Polską, a czescy dyplomaci ostrzegli Berlin o „polskiej intencji przeprowadzenia akcji militarnej w rejonie wschodniej granicy Niemiec”, czyli o planowanej wtedy przez Piłsudskiego tzw. wojnie prewencyjnej. Zamiast sojuszu z Polską Masaryk przystąpił do zaproponowanego sojuszu z Benito Mussolinim tzw. Paktu czterech (Anglia, Francja, Niemcy i Włochy) dającemu prawo tym państwom rozstrzygania sporów granicznych w Europie. Tym samym usankcjonował rozbiór swojego kraju w Monachium w 1938 r. Największą przeszkodą dla współpracy polsko-czeskiej było rozpoczęte przez Masaryka kunktatorstwo czeskiej polityki zagranicznej, skłonność do unikania ryzyka i asekuranctwo.

Masaryk na urząd prezydenta wybierany był czterokrotnie i sprawował swe obowiązki do 14 grudnia 1935 roku, kiedy to zrezygnował z powodu złego stanu zdrowia. Na swego następcę wskazał parlamentowi swego długoletniego współpracownika, ministra spraw zagranicznych Edvarda Benesza.

Masaryk zmarł z przyczyn naturalnych w 1937 roku, w wieku 87 lat, w miejscowości Lány, znajdującej się obecnie na terenie Czech.