Rozstrzelanie w ciągu 24 godzin. Krótka historia prawa o „niepowracających”

21 listopada 1929 roku WCIK ZSRR i Rada Komisarzy Ludowych przyjęły dekret, który uczynił państwo radzieckie śmiertelnie niebezpiecznym dla tych, którzy zdecydowali się nie wracać z zagranicy. Zachodnia prasa natychmiast nazwała ten dokument „Lex Bessedovsky” – od nazwiska radzieckiego dyplomaty Grigorija Besedowskiego, którego skandaliczna ucieczka z ambasady w Paryżu stała się symbolem „trzeciej” fali emigracji.

Na początku lat 20. za granicą zostawały pojedyncze osoby, pod koniec dekady liczono je już w setkach. Uciekali dyplomaci, pracownicy przedstawicielstw handlowych, wywiadowcy, artyści, inteligencja. Państwo komunistyczne ogłosiło ich „poza prawem”. Dekret przewidywał konfiskatę całego majątku i rozstrzelanie w ciągu 24 godzin od ewentualnego zatrzymania. Prawo miało przy tym działanie wsteczne – obejmowało wszystkich, którzy kiedykolwiek odmówili powrotu.

Represje dotknęły także tych, którzy pozostali w ZSRR. Praktyka brania zakładników stała się oficjalną polityką państwową. Żony i dzieci „zdrajców Ojczyzny” z szeregów wojskowych trafiały do łagrów lub na zesłanie. Według tekstu dekretu dorośli członkowie rodziny, mieszkający wspólnie ze zdrajcą lub pozostający na jego utrzymaniu, tracili wszystkie prawa i byli zesłani w odległe rejony Syberii na 5 lat. Krewni-wojskowi, którzy wiedzieli o planowanej ucieczce, ale nie donieśli, dostawali od 5 do 10 lat łagrów GUŁAG-u.

Po śmierci Stalina karę śmierci zastąpiono długoletnim więzieniem (do 15 lat), ale istota pozostała ta sama: człowiek, który raz wyjechał za granicę, przestawał być panem własnego losu i życia swoich bliskich. Człowiek radziecki był własnością państwa radzieckiego.

„Żelazna kurtyna” nie zdołała jednak całkowicie powstrzymać tych, którzy pragnęli wolności. Głośne ucieczki artystów, sportowców, naukowców i pisarzy trwały aż do rozpadu ZSRR.

Lata 20. – pierwsza fala inteligencji

1921 – Aleksandr Alechin, szachista, mistrz świata (Francja)

1922 – Fiodor Szalapin, śpiewak operowy (Francja → USA)

1924 – George Balanchine (Gieorgij Balancziwadze), choreograf (Francja → USA)

1928 – Siergiej Rachmaninow (próbował już w 1917, ostatecznie 1928)

1929 – Grigorij Besedowski, dyplomata, Paryż – prawo nazwano jego imieniem, bo właśnie jego ucieczka spowodowała jego uchwalenie

1929 – Boris Bażanow, osobisty sekretarz Stalina (Francja)

Lata 30. – pierwsi czekiści i wojskowi

1930 – Gieorgij Agabekow, rezydent OGPU w Turcji (Francja)

1937 – Ignacy Reiss, wywiadowca NKWD (Szwajcaria; zamordowany 1938)

1938 – Gienrich Luszow, szef NKWD Dalekiego Wschodu (Japonia)

1938 – Aleksandr Orłow, rezydent NKWD w Hiszpanii (USA)

Lata 40. – wojna i pierwsze głośne powojenne przypadki

1944 – Wiktor Krawczenko, autor książki „Wybrałem wolność” (USA)

1945 – Igor Guzenko, szyfrant GRU (Kanada) – początek „zimnej wojny”

1948 – Oksana Kasjankowa i Artemij Grigorjan, tancerze baletu zespołu Ministerstwa spraw wewnętrznych (Wielka Brytania)

Lata 50.

1954 – Władimir i Jewgienija Pietrowowie, dyplomaci („sprawa Pietrowów”, Australia)

1954 – Piotr Deriabin, major KGB (Austria → USA)

1954 – Nikołaj Chochłow, kapitan KGB, płatny zabójca (RFN)

1973 – Larisa Mondrus i Egils Szwarc, wybitna piosenkarka jazzowo-estradowa i jej mąż – dyrygent i kierownik orkiestry, oboje z Łotwy (RFN; przygotowania od 1958)

Lata 60.

1961 – Rudolf Nuriejew, balet (Francja)

1961 – Anatolij Golicyn, pułkownik KGB (Finlandia → USA)

1963 – Jurij Nosenko, podpułkownik KGB (Szwajcaria → USA)

1964 – Jurij Krotkow, agent KGB, pisarz (Wielka Brytania)

1966 – Gieorgij Okulowicz, agent KGB (USA)

1967 – Swietłana Alliłujewa, córka Stalina (USA przez Indie)

Lata 70. – złoty wiek ucieczek baletowych i sportowych

1970 – Natalia Makarowa, primabalerina Teatru Kirowa (Wielka Brytania)

1973 – Larisa Mondrus i Egils Szwarc (RFN)

1974 – Michaił Barysznikow, solista Teatru Kirowa, także z Łotwy (Kanada → USA)

1974 – Walerij i Galina Panowowie, balet (Izrael przez głodówkę)

1976 – Wiktor Korcznoj, szachista (Holandia → Szwajcaria)

1976 – Wiktor Bielenko, pilot, uprowadził MiG-25 (Japonia → USA)

1977 – Galina Wiszniewska i Mścisław Rostropowicz, wybitna śpiewaczka operowa i wiolonczelista (1978 pozbawieni obywatelstwa)

1978 – Maksim Szostakowicz i Dmitrij Szostakowicz-junior (RFN → USA)

1979 – Aleksandr Godunow, solista Teatru Bolszoj (USA)

1979 – Leonid i Walentina Kozłowowie, soliści Teatru Bolszoj (USA, razem z Godunowem)

1979 – Ludmiła Biełousowa i Oleg Protopopow, olimpijscy mistrzowie w łyżwiarstwie figurowym (Szwajcaria)

1979/1980 – Gidon Kremer, skrzypek

Lata 80. – ostatnie głośne przypadki przed „pieriestrojką“

1980 – Andriej Tarkowski, reżyser filmowy (Włochy)

1981 – Ernst Neizwestny, rzeźbiarz (przez Wiedeń do USA)

1982 – Władimir Wojnowicz, pisarz (RFN, pozbawiony obywatelstwa)

1983 – Andris Liepa, solista Teatru Bolszoj (Wielka Brytania)

1985 – Oleg Gordijewski, rezydent KGB w Londynie (Wielka Brytania)

1985 – Witalij Jurczenko (uciekł do USA, po 3 miesiącach „wrócił” – przypadek sporny)

1987 – Michaił Danilow i Ludmiła Własowa (nieudana ucieczka: siłą sprowadzona z powrotem)

1989 – Nina Ananiashvili, primabalerina Teatru Bolszoj (zaczęła stale pracować za granicą)

1989 – Władimir Małachow, solista Teatru Bolszoj (Austria → Niemcy)

1990 – Jekatierina Gordiejewa i Siergiej Grinkow, łyżwiarze figurowi (USA)

1990 – Marina Klimowa i Siergiej Ponomarienko, taniec na lodzie (USA)

1990 – Natalia Biestiemjanowa i Andriej Bukin (USA)

1991 – Ilja Reznik, autor tekstów piosenek (USA, później wrócił)

1991 – Aleksandr Rozenbaum (Izrael, później wrócił)

Chronologia najgłośniejszych „kulturowych” ucieczek

1961 – Rudolf Nuriejew (lotnisko Le Bourget, Paryż)

1970 – Natalia Makarowa (Londyn)

1973 – Larisa Mondrus i Egils Szwarc (Monachium)

1974 – Michaił Barysznikow (Toronto)

1974 – Walerij i Galina Panowowie (Izrael)

1977/1978 – Wiszniewska i Rostropowicz

1979 – Aleksandr Godunow + Kozłowowie (Nowy Jork)

1979 – Biełousowa i Protopopow (Szwajcaria)

1980 – Andriej Tarkowski (Włochy)

1990–1991 – masowy wyjazd gwiazd łyżwiarstwa i baletu (Gordiejewa/Grinkow, Klimowa/Ponomarienko, Biestiemjanowa/Bukin itd.)

Od 1991 roku „ucieczki” ustały – granice się otworzyły i można było wyjeżdżać legalnie. Jednak przez 70 lat Związek Radziecki stracił setki wybitnych artystów, sportowców, naukowców i funkcjonariuszy wywiadu, którzy wolność wybrali ponad strach o siebie i swoje rodziny.