Grażyna Bacewicz (ur. 5 lutego 1909 w Łodzi, zm. 17 stycznia 1969 w Warszawie) – polska kompozytorka i skrzypaczka.

Urodziła się w polsko-litewskiej rodzinie o tradycjach muzycznych. Jej ojciec i dwaj bracia byli również kompozytorami. Ojciec Vincas (Wincenty) ur. 1875, zm. w Kownie 1952 i brat Vytautas (Witold) ur. w Łodzi 1905, zm. w Nowym Jorku 1970, używali nazwiska Bacevičius i uważali się za Litwinów. Matka Maria Modlińska (córka Stanisława i Natalii de domo Zdzitowieckiej, zm. w Warszawie w 1958 r.) była Polką. Pozostała trójka dzieci uważała się za Polaków. Drugim bratem był kompozytor i rektor Akademii Muzycznej w Łodzi Kiejstut Bacewicz. Oprócz braci miała jeszcze siostrę, poetkę i dziennikarkę Wandę. Mężem jej był lekarz internista, profesor Akademii Medycznej w Warszawie – Piotr Andrzej Biernacki (1903-1963). Ich jedynym dzieckiem jest malarka i poetka Alina Biernacka.

Grażyna Bacewicz studiowała w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie pod kierunkiem Kazimierza Sikorskiego (kompozycja) i Józefa Jarzębskiego (skrzypce), a także Józefa Turczyńskiego (fortepian).

Wkrótce zaczęła odnosić sukcesy jako kompozytorka (pierwsze nagrody) i skrzypaczka (1935 pierwsze wyróżnienie na I Międzynarodowym Konkursie Skrzypcowym im. Henryka Wieniawskiego). Występowała w Polsce i za granicą; przed II wojną światową odbyła liczne podróże artystyczne do Francji, Hiszpanii i krajów bałtyckich, po II wojnie do Belgii, Czechosłowacji, ZSRR, Rumunii, na Węgry i ponownie do Francji (1946 w Paryżu wykonała I Koncert skrzypcowy K. Szymanowskiego pod dyr. P. Kleckiego). Jej grę cechowały: nieskazitelnie czysta intonacja, precyzja rytmiczna oraz wyczucie formy utworu i jego stylu, niezawodna pamięć muzyczna, inteligencja i finezja interpretacji, a także łatwość techniczna. Wykonywała publicznie nie tylko swoje utwory skrzypcowe, ale niekiedy i fortepianowe (m.in. II Sonatę).

W latach 50. rzuciła karierę estradową i poświęciła się głównie komponowaniu. Przez wiele lat tworzyła w stylu neoklasycznym (najczęściej pojawiał się wtedy w jej twórczości cykl sonatowy), potem przechodziła stopniowo ku muzyce bardziej ekspresyjnej. Przez różnorodną fakturę utworów, klarowność i logikę wypowiedzi zdobyła trwałą pozycję w klasycznym repertuarze koncertowym.

Zajmowała się także pedagogiką: 1934/35 i 1945/46 wykładała harmonię, kontrapunkt i solfeż oraz prowadziła klasę skrzypiec w konserwatorium w Łodzi, od 1966 aż do śmierci prowadziła klasę kompozycji w PWSM w Warszawie. Brała czynny udział w życiu organizacyjno-muzycznym, m.in. zasiadając w jury polskich i zagranicznych konkursów wykonawczych i kompozytorskich (Poznań, Paryż, Moskwa, Liège, Neapol, Budapeszt); od 1962 aż do śmierci (zawał serca) pełniła też funkcję wiceprezesa Związku Kompozytorów Polskich.

Wykształcenie

Początkowo gry na fortepianie i skrzypcach uczył ją ojciec – Vincas Bacevičius (Wincenty Bacewicz). Od roku 1919 kontynuowała edukację muzyczną w Konserwatorium Muzycznym Heleny Kijeńskiej-Dobkiewiczowej w Łodzi, gdzie kształciła się w zakresie gry na skrzypcach, fortepianie oraz teorii muzyki, chodząc jednocześnie do gimnazjum humanistycznego Janiny Pryssewiczówny.

W 1923 roku wraz z całą rodziną przeniosła się do Warszawy. Od 1924 roku uczęszczała do Konserwatorium Warszawskiego. Studiowała kompozycję w klasie Kazimierza Sikorskiego, grę na skrzypcach pod kierunkiem Józefa Jarzębskiego i grę na fortepianie u Józefa Turczyńskiego. Równocześnie podjęła studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, z których jednak po półtora roku zrezygnowała. Przerwała także dalszą naukę gry na fortepianie. W roku 1932 ukończyła Konserwatorium, uzyskując dwa dyplomy – z gry na skrzypcach i kompozycji.

W tym samym roku dzięki hojności Ignacego Jana Paderewskiego otrzymała stypendium na studia kompozytorskie w École Normale de Musique w Paryżu, które odbyła w latach 1932–1933 pod kierunkiem Nadii Boulanger. Uczęszczała tam również na prywatne lekcje gry na skrzypcach do Andre Toureta. Ponownie wyjechała do stolicy Francji w roku 1934, aby kształcić się u węgierskiego skrzypka – Carla Flescha. Obecnie jest patronem Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej w Koszalinie.

Kariera skrzypaczki

Jako solistka zaczęła odnosić sukcesy już w 1935 roku, kiedy otrzymała pierwsze wyróżnienie na I Międzynarodowym Konkursie Skrzypcowym im. Henryka Wieniawskiego w Warszawie. W latach 1936–38 współpracowała z warszawską Orkiestrą Polskiego Radia, zorganizowaną przez Grzegorza Fitelberga, w której grała partię pierwszych skrzypiec. Praca w orkiestrze dała jej możliwość wzbogacenia wiedzy w zakresie instrumentacji. Przed II wojną światową również wiele koncertowała – często wspólnie z bratem Kiejstutem, znanym pianistą – w wielu krajach, m.in. na Litwie, we Francji i Hiszpanii. Podczas okupacji niemieckiej występowała na koncertach konspiracyjnych i koncertach Rady Głównej Opiekuńczej. Po wojnie kontynuowała działalność koncertową do 1953 roku. Dawała recitale w Belgii, Czechosłowacji, ZSRR, Rumunii, na Węgrzech i we Francji.

Równocześnie w 1945 roku podjęła pracę w Państwowym Konserwatorium Muzycznym (obecnie: Akademii Muzycznej) w Łodzi, gdzie wykładała przedmioty teoretyczne i prowadziła klasę skrzypiec. W latach 50. poświęciła się prawie wyłącznie kompozycji i nauczaniu. Od 1966 roku (od 1967 jako profesor zwyczajny) aż do śmierci pracowała w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie, prowadząc klasę kompozycji. Ponadto często brała udział – jako juror – w konkursach skrzypcowych i kompozytorskich, m.in. w Liège, Paryżu, Moskwie, Neapolu, Budapeszcie, Poznaniu i Warszawie. W latach 1955–57 i 1960–69 pełniła również funkcję wiceprezesa Związku Kompozytorów Polskich.

Twórczość kompozytorska

Grażyna Bacewicz należała do licznej grupy polskich kompozytorów z lat międzywojennych i powojennych tworzących w stylu neoklasycznym. Nigdy natomiast nie ugięła się i nie skomponowała utworu socrealistycznego. Znakomity warsztat zawdzięczała w dużej mierze studiom u Nadii Boulanger, co wykorzystywała umiejętnie w swojej obfitej i różnorodnej twórczości.

Jako wykształcona i koncertująca skrzypaczka szczególną uwagę poświęciła muzyce na skrzypce oraz inne instrumenty smyczkowe. Była autorką siedmiu koncertów skrzypcowych, dwóch koncertów wiolonczelowych i koncertu altówkowego. Napisała także siedem kwartetów smyczkowych, pięć sonat na skrzypce i fortepian oraz dwie sonaty na skrzypce solo.

Przynajmniej niektóre z tych kompozycji, obok kilku innych dzieł kameralnych, a także symfonicznych, konkurują na estradach koncertowych z "męskimi" utworami z pełnym powodzeniem do dzisiaj. W historii muzyki – co najmniej polskiej – uważana jest za pierwszą kobietę, której udało się wejść do grona kompozytorów zaliczanych do wybitnych.

Twórczość literacka

Bacewicz pisarstwem zajmowała się w latach 60. Jest autorką kilku powieści i nowel – pozostających jednak nadal w rękopisie – oraz tomiku opowiadań "Znak szczególny" ("Czytelnik", Warszawa 1970; II wyd.: 1974).

Kompozycje

Kompozycje instrumentalne

orkiestrowe

• Sinfonietta na ork. smyczk. (1929)
• Suita na ork. smyczk. (1931)
• 3 karykatury (1932)
• Convoi de joie (Pochód radości) (1933)
• Symfonia (zaginęła) (1933)
• Sinfonietta na ork. smyczk. (1935)

(wyróżnienie Towarzystwa Wyd. Muzyki Pol., Warszawa 1936)

• Symfonia (1938)
• Uwertura (1943)
• I Symfonia (1945)
• Symfonia na ork. smyczk. (zaginęła) (1946)
• Introdukcja i Kaprys (1947)

(wyróżnienie na Konkursie Kompoz.im. K. Szymanowskiego 1948)

• Koncert na ork. smyczk. (1948)

(Nagr. Państwowa III st. 1950)

• II Symfonia (1951)
• III Symfonia (1952)
• IV Symfonia (1953)

(nagr. MKiS 1955)

• Uwertura polska (1954)
• Partita (transkr. Partity na skrz. i fort.) (1955)
• Wariacje symfoniczne (1957)
• Muzyka na smyczki, trąbki i perkusję (1958)

(III nagr. Międzynarod. Trybuny Kompozytorów UNESCO, Paryż 1960)

• Pensieri notturni (1961)

(nagr. II st. MKiS 1962)

• Koncert na wielką orkiestrę symfoniczną (1962)
• Musica sinfontca in tre movimenti (1965)
• Divertimento na ork. smyczk. (1965)
• Contradizione na ork. kam. (1966)
• In una parte (1967)

Ponadto dla Polskiego Radia:

• Mazur (1944)
• Suita Pod Strzechą (1945)
• Suita Ze Starej Muzyki (1946)
• Suita (1946)
• Szkice Ludowe (1948)
• I Taniec polski (1948)
• Groteska (1949)
• Oberek (1949)
• Walc (1949)
• Kaprys polski (1949)
• Suita Tańców Polskich (1950)
• Serenada (1950)
• II Taniec Polski (1950)
• Krakowiak (1950)
• Taniec mazowiecki (1951)
• Oberek Noworoczny (1952)
• Suita z baletu „Z Chłopa Król" (1954)

na instrumenty solowe i orkiestrę

• I Koncert skrzypcowy (1937)
• II Koncert skrzypcowy (1945)
• III Koncert skrzypcowy (1948)

(nagr. MKiS 1955)

• Rapsodia polska na skrzypce (1949)
• Koncert fortepianowy (1949)

(II nagr. na II Konkursie Kompoz. im. F. Chopina 1949)

• IV Koncert skrzypcowy (1951)

(Nagr. Państwowa II st. 1952)

• I Koncert wiolonczelowy (1951)
• V Koncert skrzypcowy (1954)
• VI Koncert skrzypcowy (1957)
• II Koncert wiolonczelowy (1963)
• VII Koncert skrzypcowy (1965)

(nagr. Rządu Belgijskiego i zloty medal na Międzynarod. Konkursie Kompoz. im. Królowej Elżbiety Belg., Bruksela 1965)

• Koncert na 2 fort. (1966)
• Koncert na altówkę (1968)

kameralne

• I Kwartet smyczkowy (1938)
• II Kwartet smyczkowy (1943)
• Suita na 2 skrz. (1943)
• Łatwe duety na tematy ludowe na 2 skrz. (1945)
• III Kwartet smyczkowy (1947)

(nagr. MKiS 1955)

• Kwartet na 4 skrz. (1949)
• IV Kwartet smyczkowy (1950)

(I nagr. na Międzynarod. Konkursie Kompoz., Liege 1951, Nagr. Pań stwowa II st. 1952)

• V Kwartet smyczkowy (1955)

(II nagr. na Międzynarod. Konkursie Kompoz., Liege 1956)

• VI Kwartet smyczkowy (1960)
• Quartetto per 4 violoncelli (1964)
• VII Kwartet smyczkowy (1965)
• Kwintet na instr. dęte (1932)

(nagr. Paryż 1933)

• Trio na ob., skrz. i wioloncz. (1935)

(nagr. Towarzystwa Wyd. Muzyki Pol., Warszawa 1936)

• Sonata na ob. i fort. (1936)
• Andante sostenuto na skrz. (lub wioloncz.) i org.

(transkrypcja IV cz. Sonaty da camera na skrz. i fort.) (1945)

• Trio na ob., kl. i fg. (1948)
• Łatwe utwory na kl. i fort. (1948)
• Oberek nr 1 na kl. i fort. (1949)
• Wiwat na kl. i kwartet smyczk. (1950)
• I Kwintet fortepianowy (1952)
• Inkrustacje na waltornię i zespół kam. (1965)
• Trio na ob., hf. i perk. (1965)
• II Kwintet fortepianowy (1965)

na skrzypce i fortepian

• Partita (1930)
• Kaprys nr 1 (1932)
• Witraż (1932)
• Kaprys nr 2 (1933 lub 1934)
• Pieśń litewska (1934)
• Temat z wariacjami (1934)
• Andante i allegro (1934)
• Legenda (1945)
• Concertino w I—III pozycji (1945)
• Sonata da camera (1945)
• Łatwe utwory w I pozycji (1946)
• Kaprys (1946)
• II Sonata (1946)
• III Sonata (1947)
• Taniec polski (1948)
• Łatwe utwory w I—III pozycji (1949)
• Melodia i Kaprys (1949)
• I Oberek (1949)
• IV Sonata (1949)

(nagr. na Festiwalu Muzyki Pol. 1951, Nagr. Państwowa II st. 1952)

• Taniec antyczny (1950)
• Taniec mazowiecki (1951)
• V Sonata (1951)
• II Oberek (1952)
• Taniec słowiański (1952)
• Kołysanka (1952)
• Humoreska (1952)
• Partita (1955)

na instrumenty solo

skrzypcowe

• Sonata (1929)
• Sonata (1941)
• Kaprys polski (1949)
• II Kaprys (1952)
• II Sonata (1958)
• 4 capricci (1968)

fortepianowe

• Temat z wariacjami (1924)
• Preludium (1928)
• Allegro (1929)
• Sonata (1930)
• Trios pieces caracteristiques (1932)
• Toccata (1932)
• Sonatina (1933)
• Suita dziecięca (1933)
• Scherzo (1934)
• Sonata (1935)
• 3 Groteski (1935)
• 3 preludia (1941)
• I Sonata (1949)

(III nagr. na II Konkursie Kompoz. im. F. Chopina 1949)

• Krakowiak koncertowy (1949)

(III nagr. na II Konkursie Kompoz. im. F. Chopina 1949)

• Etiuda tercjowa (1952)
• II Sonata (1953)
• Sonatina (1955)
• 10 etiud (1957)
• Mały tryptyk (1965)

na inne instrumenty

• Esquisse per organo (1966)
• Kaprysy polskie na kl. (1952)

wokalno-instrumentalne

pieśni na głos solo i fortepian

• Trzy róże (poezje arab. z X w., przekład L. Staffa) (1934)
• Mów do mnie, miły (R. Tagore, przekład J. Kasprowicza) (1936)
• 3 pieśni: Mamidio, Inna, Samotność (poezje arab. z X w., przekład L. Staffa) (1938)
• Oto jest noc (K. I. Gałczyński) (1947)
• Smuga cienia (W. Broniewski) (1948)
• Rozstanie (R. Tagore, przekład J. Kasprowicza) (1949)
• Usta i pełnia (K. I. Gałczyński) (1949)
• Dzwon i dzwonki (A. Mickiewicz) (1955)

(nagr. na Konkursie ZKP W 100. rocznicę śmierci A. Mickiewicza)

• Nad wodą wielką i czystą (A. Mickiewicz) (1955)
• Boli mnie głowa, (pieśń żartobliwa) (G. Bacewicz) (1955)
• Sroczka (ludowy) (1956)
• Zaloty na chór m. (A. Mickiewicz) (1968)

na głosy solowe, chór i orkiestrę

• Psalm „De profundis clamavi ad te Domine" (1932)
• 3 pieśni na tenor solo i ork. (poezje arab. z X w., przekład L. Staffa) (1938)
• Kantata olimpijska na chór miesz. i ork. (oda Pindara) (1948)

(wyróżnienie na Między narod. Olimpijskim Konkursie Sztuki, Londyn 1948)

• Akropolis, kantata na 600-lecie UJ, na chór miesz. i ork. (według Akropolis S. Wyspiańskiego) (1964)
• Przygoda króla Artura, opera radiowa (E.Fischer według legendy staroceltyckiej) (1959)

balety

• Z chłopa król (A.M. Swinarski według P. Baryki) (1953/54)
• Esik w Ostendzie, balet komiczny, 1 -akt. (L. Terpilowski według T. Boya-Żeleńskiego) (1964)
• Pożądanie, 2-akt. (M. Bibrowski według Le desir attrape par la queue P. Picassa) (1968–69)

Rękopisy utworów Bacewicz znajdują się w Zakładzie Muzycznym Biblioteki Narodowej w Warszawie.

Nagrody i wyróżnienia

• 1933 I nagroda na konkursie kompozytorskim Towarzystwa "Aide aux femmes de professions libres" w Paryżu za Kwintet Na Instrumenty Dęte
• 1936 II nagroda na konkursie kompozytorskim Towarzystwa Wydawniczego Muzyki Polskiej za Trio Na Obój, Skrzypce I Wiolonczelę, wyróżnienie za Sinfoniette na orkiestrę smyczkową
• 1949 II nagroda (pierwszej nie przyznano) na Konkursie Kompozytorskim Im. Fryderyka Chopina, zorganizowanym przez Związek Kompozytorów Polskich w Warszawie za Koncert Fortepianowy
• 1951 I nagroda na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Liege za Kwartet Smyczkowy nr 4
• 1956 II nagroda na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Liege za Kwartet Smyczkowy nr 5
• 1960 III Lokata podczas Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów UNESCO w Paryżu za Muzykę na smyczki, trąbkę i perkusję
• 1965 Nagroda rządu belgijskiego i złoty medal na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorów w Brukseli za koncert skrzypcowy nr 7

Ponadto Grażyna Bacewicz została uhonorowana szeregiem nagród za całokształt twórczości, kilkakrotnie przyznawano jej nagrody państwowe. Została również odznaczona Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1949) i I klasy (1959), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1953), Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955) oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1955). Otrzymała również Nagrody Państwowe III i II stopnia (1952, 1956). Z okazji setnej rocznicy urodzin artystki, rok 2009 w polskiej muzyce ogłoszono rokiem Grażyny Bacewicz.

Z okazji 100. rocznicy jej urodzin Poczta Polska wprowadziła do obiegu znaczek, na którym umieszczono fotografię artystki.