Paweł I Piotrowicz, ros. Павел I Петрович (ur. 1 października 1754 w Sankt Petersburgu, zm. 23 marca 1801 tamże) – cesarz Rosji w latach 1796–1801, wielki mistrz Zakonu Maltańskiego 1799-1801, hrabia Oldenburga w 1773, wolnomularz

Następca tronu

Paweł Piotrowicz urodził się 20 września (1 października) 1754 roku, oficjalnie jako syn Piotra III i Katarzyny II. Ojcostwo Piotra III nie było jednak pewne. Kolportowano pogłoski, iż faktycznym ojcem Pawła był hrabia Sergiej Sałtykow. Jeden z wielu kochanków Katarzyny Wielkiej. Według innych plotek, rzeczywistym dzieckiem Katarzyny była Aleksandra Branicka, którą zaraz po urodzeniu cesarzowa Elżbieta zamieniła na niemowlę płci męskiej niewiadomego pochodzenia Katarzyna II sama świadomie szerzyła wersje o pochodzeniu swego syna z nieprawego łoża. W ten sposób jej wątpliwe prawa do tronu rosyjskiego rosły, cudzołóstwo maskowało carobójstwo. Wielki książę został ochrzczony 25 września (6 października). Matka nie spieszyła się, aby poznać syna. Zobaczyła go dopiero po czterdziestu dniach od momentu narodzin. Po raz drugi ujrzała go z końcem roku, po raz trzeci po Wielkanocy w roku następnym.

Następca tronu był przedmiotem wielu targów i zabiegów politycznych. Cesarzowa Elżbieta zaangażowana w wojnę przeciwko Prusom rozważała różne rozwiązania. Na dworze sądzono, pod wpływem sympatii Piotra III dla Fryderyka II, zmieni swą decyzję w sprawie następstwa tronu, także Paweł będzie jej bezpośrednim spadkobiercą

Od 1761 roku za wychowanie Pawła odpowiedzialny był Nikita Panin (1718-1783), polityk rosyjski, w pewnym okresie bliski współpracownik cesarzowej Katarzyny II, minister spraw zagranicznych Rosji w latach 1764-1780, zastępca wielkiego mistrza Wielkiej Loży Prowincjonalnej Iwana Perfiljewicza Jełagina, który reprezentował interesy młodego carzewicza w skomplikowanej walce koterii na dworze. Panin prowadził edukację Pawła w duchu opozycyjnym wobec Katarzyny II. Nie raz poruszano „buntownicze“ tematy na lekcjach z następcą tronu.

 

Ośmioletni Paweł był świadkiem przewrotu pałacowego w 1762 roku. W roku 1772 zwolennicy Pawła żywili nadzieję, że Katarzyna przekaże tron swemu następcy. Carewicz skończył 18 lat i osiągnął wiek dojrzały. Nadzieje okazały się płonne i walka rozmaitych frakcji toczyła się nadal. Jednym w powodów takiego stanu rzeczy było przeświadczenie, że stan tymczasowy z 28 czerwca 1762 roku się nie skończył, a Katarzyna nie miała legitymacji prawnej do sprawowania władzy. "Stronnictwo" Pawła Piotrowicza brało czynny udział w tej walce. Cesarzowa chcąc je osłabić najpierw ożeniła syna z Wilhelminą Hessen-Darmstadt (1755-1776), a potem wykorzystując małżeństwo syna i fakt jego pełnoletności odsunęła od niego wychowawcę. Droga do tronu wielkiego księcia nie była łatwa. Musiał walczyć nie tylko z matką i plotkami o swym nieprawym pochodzeniu, ale także z licznymi samozwańcami podającymi się za niego lub za ojca Piotra III.

Jako następca tronu Paweł był wyrazicielem idei głoszonych przez jego preceptorów. Panin namawiał swego wychowanka do zreformowania ustroju państwowego Rosji na zasadach konstytucyjnych. Proponował wprowadzić wolność polityczną opartą głównie na władzy senatu. Senatowi podlegałyby zgodnie z hierarchią zgromadzenia szlacheckie, guberniane lub okręgowe i powiatowe. Senat w myśl nowej konstytucji byłby obdarzony pełnią władzy ustawodawczej, cesarzowi pozostałaby władza wykonawcza z prawem zatwierdzania omawianych i przyjętych przez senat ustaw. Jednocześnie wielki książę stworzył w Gatczynie "pocieszne pułki" – organizację wojskową opartą na pruskim drylu i okrutnej mustrze, które kierują go bardziej w stronę tych idei, jakie wprowadzi, gdy zostanie carem. W stronę centralizmu i bezwzględnego samowładztwa.

Początki panowania

U progu swego panowania Paweł I dokonał swoistego aktu zemsty na swej matce. Wydobyto z grobu ciało Piotra III i położono je obok zwłok Katarzyny II. Car demonstracyjnie oddawał hołd cesarskiej parze, zwłaszcza ojcu. Koronacja na imperatora Rosji odbyła się 5/16 kwietnia 1797 w Moskwie. U boku cara pojawili się nowi ludzie, pochodzący głównie z niższych warstw społecznych. Błyskawiczną karierę zrobił hrabia Aleksiej Arakczejew (1769-1834), później generał armii Imperium Rosyjskiego, minister wojny Rosji oraz jeden z najbliższych współpracowników cara Aleksandra I w drugim okresie jego rządów. Ci, którzy zaznali łaski cesarza żyli w ustawicznym strachu. Nastały rządy terroru. Nawet najmniejsze przewinienie mogło zakończyć się zesłaniem albo śmiercią. Car Paweł I ogłosił powszechną amnestię. Jedną z pierwszych decyzji Pawła I, jako imperatora Rosji, było zwolnienie z twierdzy w Petersburgu generała Tadeusza Kościuszki. Wolność tę Kościuszko opłacił zresztą przysięgą wiernopoddańczą. Paweł I i Kościuszko zaprzyjaźnili się nawet, a car chciał podarować polskiemu generałowi 1000 „dusz”. Kościuszko uprosił o zamianę ich na 60 tysięcy rubli. Był to, na ówczesne czasy, wielki majątek, a Kościuszko dzięki niemu mógł wyjechać po raz drugi do Ameryki, skąd jednakże po kilkunastu miesiącach wrócił do Europy, zamieszkując w Paryżu, a następnie w Szwajcarii. Oprócz Kościuszki uwolniono także pisarza Mikołaja Nowikowa (1744-1818). Szczególne względy okazywano gnębionemu przez Katarzynę II, Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Car wypłacał mu pensję i obdarowywał prezentami.

Polityka wewnętrzna

Najważniejszym posunięciem w sprawach gospodarki wewnętrznej było wydanie przez Pawła I manifestu, ograniczającego pracę pańszczyźnianą chłopów na rzecz obszarników do trzech dni w tygodniu. Pozostałe 3 dni mieli poświęcać na pracę na własnej ziemi, zaś niedziela miała być wolna od pracy. Posunięcie to zasadniczo ulżyło doli pańszczyźnianych chłopów rosyjskich. Car wydał ponad 2 tysiące aktów prawnych. Średnio 40 ustaw, dekretów i rozporządzeń miesięcznie regulowało sprawy wewnętrzne państwa. Dekret gonił dekret. Nieustannie wprowadzane były inowacje. Reorganizowano już zmienione struktury. Nowy władca walczył z nadużyciami w administracji. Do zbuntowanych regionów wysyłał zaufanych i wiernych sobie dygnitarzy. Rozbudował aparat policji. Policyjna inwigilacja stała się wszechobecna. Wielką miłością cara Pawła była armia. Dokonał reorganizacji jej struktur. Bezwzględnie tępiono pijaństwo, rozpustę i grę w karty. Żołnierzy dręczono i bito. W 1800 roku 88 osób otrzymało karę śmierci zamienioną na wychłostanie knutem, piętnowanie i zesłanie na ciężkie roboty. W ramy wychowania wojskowego wkroczyła etyka rycerska. Wprowadzono nowe szarże i rangi. Utworzono nowe formacje jazdy. Po raz pierwszy założono dom dla sierot po byłych wojskowych (dla 1000 chłopców i 250 dziewcząt). Zmiany zapoczątkowane przez Pawła, a rozwinięte przez jego następców, stały się fundamentem nowoczesnej armii rosyjskiej. Car został rycerzem Zakonu Kawalerów Maltańskich. Sympatyzował z jezuitami. Otworzył w Petersburgu wyższe kolegium duchowne.

Polityka zagraniczna

W sprawach polityki zagranicznej Paweł I kontynuował działania matki, Katarzyny II. Przystąpił do koalicji z Wielką Brytanią, Austrią i Turcją (II koalicja antyfrancuska), wypowiedział wojnę rewolucyjnej Francji i wysłał wojska ekspedycyjne do Italii przeciwko Francuzom. Część wojsk przetransportowana została na statkach floty czarnomorskiej na Sycylię, skąd zaatakowały one południową Italię. Większe oddziały, pod dowództwem feldmarszałka Aleksandra Suworowa, zajęły całą francuską, północną Italię i przez Alpy przebiły się nad Ren. Jeszcze inne oddziały rosyjskie, wraz z Anglikami, wzięły udział w desancie morskim na Holandię. Na wszystkich tych trzech frontach sojusznicy faktycznie pozostawili Rosjan bez wsparcia ze swej strony i rozgoryczony Paweł I wycofał swe wojska ekspedycyjne do Rosji. Paweł I kontynuował także politykę matki na Kaukazie Południowym. W 1801, kilka miesięcy po śmierci króla Kartlii i Kachetii Jerzego XII, wcielił jego królestwo (rosyjski protektorat od czasu zawarcia traktatu gieorgijewskiego w 1783) do Rosji, przekształcając je w zwykłą gubernię Imperium Rosyjskiego.

Spisek i śmierć

Paweł I nie był lubiany przez szlachtę i arystokrację rosyjską za próby umniejszenia ich przywilejów, niespodziewane dymisje i poniżanie podwładnych. Już w latach 1797-1799 rozwijała się konspiracja przeciw imperatorowi. Uczestniczyli w niej: następca tronu Aleksander, jego żona Elżbieta Aleksiejewna, Adam Jerzy Czartoryski, Nikołaj Nowosilcow, Piotr Stroganow, Wiktor Koczubej i inni. Nie było to działanie zorganizowane i nie było realnym zagrożeniem dla władcy, ale stało się dla niego istotnym sygnałem ostrzegawczym. W 1801 doszło do zawiązania kolejnego spisku, w którym uczestniczyli: gubernator Petersburga Peter Ludwig von der Pahlen, Płaton Zubow, Nikołaj Zubow, generał Levin August von Bennigsen i inni wyżsi oficerowie, którzy po opanowaniu Zamku Michajłowskiego, zażądali jego abdykacji na rzecz syna. Gdy odmówił, został uduszony przez kapitana Jakowa Skariatina.

Po śmierci cara Pawła I w 1801, tron objął jego syn 23-letni Aleksander I Pawłowicz (1801-1825).

Potomstwo

Po śmierci pierwszej żony Wilhelminy Hessen-Darmstadt, która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Natalia Aleksiejewna Romanowa, car Paweł ożenił się po raz drugi. Tym razem jego żoną została Zofia Dorota Wirtemberska, czyli Maria Fiodorowna (1759-1828). Para doczekała się 10 dzieci:

• Aleksander I (1777-1825) – car Rosji
• Konstanty Pawłowicz (1779-1831) – wielkorządca Królestwa Polskiego
• Aleksandra Pawłowna (1783-1801)

∞ 1799 Józef Antoni Habsburg

• Helena Pawłowna (1784-1803)

∞ 1799 Fryderyk Ludwik Meklemburg-Schwerin

• Maria Pawłowna (1786-1859)

∞ 1804 Karol Fryderyk Sachsen-Weimar-Eisenach

• Katarzyna Pawłowna (1788-1819)

∞ 1809-1812 Jerzy Oldenburski ∞ 1816 Wilhelm I Wirtemberski

• Olga (1792-1795)
• Anna Pawłowna (1795-1865)

∞ 1816 Wilhelm II Holenderski

• Mikołaj I (1796-1855) – car Rosji
• Michał (1798-1849)

∞ 1824 Charlotta Wirtemberska